Ples u tami
– samospoznaja kao druga strana rata u romanu Srećka Aleksića
Opelo za kajsije je lirski roman, zamišljen kao nastavak knjige Kada opadaju kajsije, i shodno prvom delu ove povesti koje se Srećko Aleksić prihvatio pored svojih pesničkih knjiga, nastavlja da baštini elemente žanrovske proze, na granici fantastike, sa elementima jakog erotskog naboja i pripovesti u jezgrovitom skazu, sa izrazima često uzetim iz naroda, i idiomima uvreženim u vreme Drugog svetskog rata, pa i danas na našim prostorima. Ono što će savremenog čitaoca možda iznenaditi, jeste oblik istorijskog romana ili preciznije rečeno hronike pa i porodičnog dnevnika i loze, u širem smislu, čemu Opelo za kajsije kao i cela povest u oba dela gravitira. A ta hronika, koliko prošarana i detaljima koji mogu biti, a mnogi svakako i jesu činjenice iz skorije prošlosti, ostavlja nadnaravni utisak i prizvuk domaštanog, pa poseduje i naturalističke i granične psihološke elemente. Kao što autor, pod pseudonimom Felix Orion sȃm isprva kaže: zadatak jeste da se odbrani, osvetli te prouči i druga strana – četnički pokret otpora okupaciji Srbije i prve Jugoslavije, za vreme najvećeg vojnog sukoba koji je istorija sveta do tada videla, kao i borbu dve frakcije otpora, koje su same jedna drugoj ovde bile neprijatelji, ništa manje nego Nemci. Ono što ovu prozu čini vrednom i umetnički intrigantnom, vidi se u raznolikosti te druge strane istine, to jest rata, a druga strana rata je ovde ona Dražina, ali i dimenzija dešavanja gde je skoro svaki akter prinuđen da, na primer – zadavi nekog u roku od desetak minuta, te recimo pusti vukove da prekolju dečaka koji je doušnik partizana, a naposletku zbog toga dobije direktan prekor odozgo, u vidu takozvane halucinacije – Bogorodice… Dakle, unutrašnjost sukoba Vermahta sa Istokom, i dobrim delom sveta, pa unutrašnji sukob u našim predelima, predstavlja i stavljanje prsta na metafiziku, neizbežan dodir onostranog kroz kvantitet smrti, gde tanatos nije samo monolitni pesnički pojam, već otvor svojevrsne Pandorine kutije i individualne problematike zločina; unutar toga je i onaj površniji primordijalni tanatos koji provocira prenaglašeni eros, radi pukoga opstanka. Alternativno polje rata je i ono sa periferije vojnog sukoba i glavnih manevara, a ta unutrašnjost je Balkan, gde su sva čudesa i neobjašnjivi horori zapravo mogući. U tom smislu, istina o ratu kao i istina o nama – jeste i da je sve to izvesna karmička ,,droga“ u koju su svi akteri uvučeni, svojevrsni matriks, u kome recimo četnik Mirko poprima surovost ustaša od kojih je jedva pobegao, a uspeva da preživljava kroz celo zbitije, između ostalog zahvaljujući orgijačkim i sablasnim mesečarskim sposobnostima da zadovoljava žene. Atmosfera trilera, ali i karnevala, provejava u takvoj zbilji. I monasi, monahinje, često su prerušene sile u službi Generala, ili pak onog drugog, Bravara… Sve što je na raspolaganju na takvoj šahovskoj tabli, mora biti iskorišćeno. To je i drama i ep i liturgja, kao i ona druga – litanija satani. Roman tako počinje planovima četnika Tome za bekstvo, poput kakve starije realističke pripovetke nekog od naših pripovedača, da bi potom sa Bokcem, Mirkom, te prostitutkama-kontraobaveštajcima (Sonjom) zašao do dna u fenomenologiju i antropologiju, te demonologiju i neizbežnu fantastičnu prirodu takozvanog geopolitičkog odnosno južnoslovenskog sukoba:
…Žalili se i kod Kalabića i Dragutina Račića sa Bobije da je Mirko najopasniji četnik u vojsci. Strah i trepet, da ne sme niko ni reč da zucne, a pobegao od ustaškog noža i srboseka. Ko to zna, pričali su vojnici, koga dovede u četu, miriše na one što ne vole ništa srpsko, ali greh je misliti da je tako, reče jedan monah.
Ili na primer, motiv kajsija:
Svako drvo nosi svoj hlad i tajnu, tako kažu naši stari ljudi. Neko kaže – gde su te kajsije procvale pored bunara, kada su to divlje kruške oskoruše, zimske sa tvrdom korom i bezube da ne možeš ih lako pregrsti, niti im naneti neko zlo. Njih ni stršljeni ne napadaju, kao one kajsije koje rađaju ako se dobro nađubre i zaliju. Svake druge godine saviju stabla do zemlje, rodne i sočne. Ali se niko ne seća da su bile pored bunara tik uz Nacinu tarabu ili gore kod Komnena i njegove stare ograde. Gde su one rasle i u šta se pretvarale, to sami Bog zna.
Sama reč opelo višeznačna je i predstavlja ključni adut u objašnjenju dublje autorove potrebe za stvaranjem ovakvog štiva, kao i u tumačenju originalnosti zahvata. S jedne strane, Feliks Orion, te izvesni pesnik Srećko Aleksić iz Beograda, kako u romanu pisac sam sebe prikriveno i s humorom postavlja kroz reči jednog lika, vremenski nama bližeg, a koji njega poznaje – pripoveda nam dakle o kraljevoj vojsci u otadžbini, te surovom ubistvu Draže, ali o tome je već toliko toga pisano… Štaviše, u samoj ovoj prozi pripovedač nije bukvalno sveznajući niti suviše prisutan, često pak čujemo da se nešto prosto smatra za istinito, i neko je nešto nekom rekao, pa i sam pisac-pripovedač na istom mestu, kao lik. Na kraju će nam se pisac i direktnije obratiti, aludirajući i na porodičnu lozu Aleksića. Sveukupno, u tom i takvom kontekstu, zadatak ne bi bio da se alternativni i tradicionalni narodni pokret otpora objektivno predstavi kao bolji od kasnije zvaničnog – partizanskog – po tome što onaj Đeneralov ima manji broj zločina ili ubistava nastalih kao kolateralna šteta i slično. U ratu, zločini su neizbežni na svim stranama. Stvar dakle, nije u političkoj korektnosti, nego u unutrašnjem ogledanju. Nijansa koja u romanu razlikuje četnike od komunista ili socijalista, jeste svest o svojoj ličnosti, pa i o njenim mračnim stranama, kod likova sa bradama, u bekstvu, – to je saznanje o činjenju dobra, odnosno zla. Stoga se posle teških iskušenja i zločina koje, da bi spasili život i omogućili sopstveno bekstvo, i slično, čine ljudi iz šume – javljaju i sile koje bi inače bile natprirodne, na primer Bogorodica. Druga strana prosto ne priznaje svoje grehe, a samo jedna to čini, što ovu koja je predmet fabule i izdvaja. U tom smislu pisac više brani samospoznaju svih strana, no što tehnički ili samo rodoljubivo zastupa jednu stranu. Opelo i jeste moguće jedino za one koji su pristali da pogledaju istinu, a ona se ne nalazi u prikazanoj predmetnosti romana, niti u istorjsko-političkim koordinatama jedne ili druge alternative. U tom smislu, ovo je roman o razlici i dubljoj spoznaji. Grupacija koja je objektivno mudrija, snalažljivija, ne može da pobedi u kategoričkom i moralnom objektivitetu unutrašnjeg ogledala. Ili duha… Odnosno samoprepoznavajućeg osećaja.
Kada bi bio ep, ovaj Aleksićev roman iz dva dela pre bi predstavljao Odiseja negoli Ahila i Hektora. Antički lukavac ponajmanje je lukav kako mi to shvatamo danas. On je prepreden po volji boga (u ono vreme po milosti Atene), a ne po prohtevima objektivnog (istorijskog) uspeha. Inače ne bi plakao u jagnjećoj koži, svestan svojih greha, niti bi odbio geostrateški i karijerni ovozemaljski izazov kod Lotofaga i drugde. Stoga predstava zla, palog i tame, te opskurnog, kojoj se daje i epifanija i izvesni himnički prizvuk, ima smisao tek u svesti o sopstvenom činjenju zla i o prinuđenosti na to zlo, izbegavajući neko veće, i slično. Jedna od dve vojske bi tako imala priliku da se suoči sa svojom nesavršenošću i greškama, prihvati ih kao stvarne, preumi se i zaigra na toj tankoj stazi božje milosti.
Sloj prikazane predmetnosti ovde katkad nadvladava lirske tendencije, što osnažuje pripovedni zahvat. Karakteri su često naizgled samo detalji, a detalji iz okoline, šume ili iz manastirâ igraju ulogu karakterizacije svedenih, ali upečatljivih junaka. Igra konkretnim rečima slaže se sa potrebom šifrovanja i kratkog govora u ratnom diskursu. No sve je u službi izvesne fantastike koja se ovde ne projavljuje, već čitalac oseća njeno granično polje. I tako, svi monasi odnosno monahinje tu zapravo jesu ili četnici ili partizani ili prostitutke, svi prerušeni, oni što ili beže ili osvajaju kakav sektor, a tek poneko je možda pretekao kao stvarni sveštenik, – te imanentno postavljajući pitanje da li onda Boga, ili nečeg, tamo zbilja ima, odnosno je li sve samo „igrica neke vrste“ kakvu danas poznajemo sa računara – autor povesti uvodi fantastiku, ili pak deus ex mahina spušta natprirodne božanske ili dijaloške elemente, one koji ne pripadaju istoriji, te niti jednoj od donjih grupacija. Tu pripovest dostiže izvesna katarzička svojstva, a možemo se pitati – da li da okvirne uzore tražimo u magijskom realizmu ili na primer u toku svesti, koji je isto primeren opisu ljudskog karaktera zatečenog u bunilu, tokom godina ratne rutine i svakodnevice.
Takođe, primetićemo eliptičnost izraza i u grupacijama dijaloga gde se retorička, emotivno nabijena, ili prosto špijunsko-obaveštajna pitanja pojavljuju poput kratkih bleskova, ili nalik na štekove rečenica ili signala na raspolaganju, u svojevrsnom repertoaru za upotrebu. Takav, i lirski i naturalistički postupak, doprinosi emotivnom naboju, čitaoca vodi ka iracionalnom, te ima i pomenuto katarzičko svojstvo. Opisi prirode, uvek sa tendencijom da se u nju prenese napetost i raspoloženje likova, takođe potcrtavaju onu granicu fantastike o kojoj ovde ima reči. Prelasci iz jeseni u zimu, i u proleće, korespondiraju sa sveopštom mimikrijom ljudske psihe i napregnutošću mozga radi preživljavanja u velikoj šahovskoj partiji. Naposletku, neki likovi četnika odustaće od svoje pobede po svaku cenu, a time i od gordosti – preći će u partizane ako budu morali, jer to jeste život, poput prirode, a jedina stvarna pobeda je mogućnost opela, odnosno svesti o sopstvenom bivstvu, izvan grubih ideoloških matrica. U ovom delu takođe razmatra se sudbina likova koji su većinom kasnije nasilno izgubili život, dakle sudbina objektivno otpisanih, ali pridenutih Biću, iznutra.
Treba istaći i da se jedan roman ili proza mora dokazati i po tome što se razlikuje od scenarija za film, te da se ne može lako ekranizovati i da doprinosi autonomiji romana i književnosti kao umetnosti, što Opelo za kajsije ubedljivo čini. Sȃm plod kajsije specifična je metafora za ono čulno i ino u čoveku, te za dobro i zlo sažeto u mikrokosmos ili plod, to jest u konkretni detalj.
Po neobično izvajanoj fantastici, odnosno tek njenom nagoveštaju, i novom odnosu prema veri i relaciji božanskog i ljudskog, smeštenoj u nepovoljni, tehnički i armagedonski ali i fantastični kontekst, oba romana Srećka Aleksića predstavljaju izazov za čitanje i tumačenje, kao i osveženje na aktuelnoj domaćoj proznoj sceni.
Ivan DESPOTOVIĆ
…………
„OPELO ZA KAJSIJE“- ROMAN IZUZETNE SLOJEVITOSTI
Roman „Opelo za kajsije“, autora Srećka Aleksića, odiše gustom atmosferom, dubokom psihološkom tenzijom, istorijskom slojevitošću i istinskim osjećajem za prostor i unutrašnje stanje likova. Kao takav on nosi snažan duh balkanske epohe s kraja Drugog svjetskog rata, u kojoj se sudaraju ideologije, vjera, izdaja, mistika i surova realnost. Autor vješto niže snažne slike koje nose jaku duhovnu simboliku, političku tenziju, istorijske reference i psihološke rasplete, upredajući sve u jednu gustu i slojevitu prozu koja balansira između realnog i metafizičkog. To je, u literarnom smislu, veoma kompleksan i ambiciozan poduhvat.
Aleksićev stil pisanja je duboko atmosferičan i prožet simbolima, što stvara snažan osjećaj prostora i unutrašnjeg stanja likova, ali ponekad gubi jasnoću zbog prevelike gustine slika i događaja koji se nižu bez predaha. Iz romana progovara mnoštvo glasova a likovi često govore u slojevima. Ta narativna gustina, ili polifona naracija, varira između ironije, agresije i opsesivne introspekcije što daje dubinu, ali i pomjera granice između fikcije i realnosti. Autor neke pasuse piše u stilu realizma pomjerenog ka groteski i metafizici, kombinujući stvarne istorijske ličnosti sa onima porođenim fikcijom. On se ne libi da ponire duboko u psihu razotkrivajući brutalnost, religiozni simbolizam i sveopštu ratnu konfuziju, što čini ovaj tekst vrlo samosvojnim i upečatljivim.
U romanu je prisutan i osjećaj mitskog prostora – planine, vir, rijeka, pećine, most – kao elementi narodnog predanja, u koje se uklapa i realna istorija. Iz njega ponegdje isijava mitološko-religijska slika, a kombinacija Bogorodice, vojske svetaca i manastira sa zvijerima, partizanima i bludom stvara upečatljiv „duhovni horor“ efekat. Likovi su puni tenzije i kontradikcija i svi su na svoj način zatrovani prošlošću i ratom. Kod svakog od njih prisutan je jak osjećaj sumnje, nemira i traganja za smislom u haosu ratnog stanja. Atmosfera romana je mračna, gotovo klaustrofobična, sa stalnim pritiskom opasnosti i izdajstva. U njemu se nadalje provlače i sljedeće snažne teme: bjekstvo i preživljavanje, manastir kao zaklon i simbol, moralna i duhovna kriza pojedinaca i kolektivne traume rata, Stil je gust, metaforičan i pun istorijsko-političkih digresija; likovi su konfliktni i napeti, a radnja je neprekidno zategnuta i turobna. Manastir kao utočište i zamka, vukovi i kajsije kao stalne simboličke figure, teme izdaje, lojalnosti, preživljavanja, nasilja i grijeha, te kompleksni unutrašnji monolozi likova, čine ovo štivo nepredvidljivim, krajnje dinamičnim i napetim. Impresivno je kako autor niže detalje o svakodnevnom životu, ratnim manevrima, ljudskim slabostima i strahovima, ali i hrabrosti i izdržljivosti. Jezik romana je gust, slikovit i ponekad fragmentaran sa pregršt metafora. Autor svoj pripovjedački talenat koristi kako bi balansirao između epskog i mitološkog, realizma i opasnog ratnog konteksta.
Na kraju možemo bez premišljanja reći da je ovo štivo nesvakidašnja istorijsko-filozofska pripovijest duboko ukorijenjena u ratna previranja, lične i kolektivne dileme, i duhovno-ideološke sukobe jednog vremena koje je razdiralo Balkan. Ono je istovremeno i svjedočanstvo o prelivanju uloga, moralnim relativizmima i lažima koje su oblikovale istoriju, ali i bogata saga o identitetu, ratu, vjeri, izdajstvu i ljudskoj slabosti, smještena u jedno od najmračnijih razdoblja naše istorije.
U Bijeljini, 14.10. 2025. g. Milan Nikolić, prof.
